خاک مرغوب

خاک مرغوب مهم ترین رکن کشاورزی موفق و پرثمر است. فارغ از نوع کشت و زراعت، خاک، بستر و اساس رشد بذر، تولید محصول و تامین غذای انسان است.

به جرأت می توان گفت مهمترین و موثرترین عامل در کشاورزی که می توان آن را کنترل کرد، خاک می باشد. آب و هوا با تأثیر برگیاه و پارامترهای خاک می تواند اثرات خاص خود را بر گیاهان زراعی و کشاورزی اعمال کند. در کشاورزی ارگانیک دو عبارت همیشه مطرح می شوند که تفاوت جزئی دارند، با این حال نقش ویژه ای ایفا می کنند: سلامت خاک (خاک سالم) و حاصلخیزی خاک (خاک حاصلخیز)

حاصلخیزی خاک

حاصلخیزی به کیفیت خاک اشاره دارد که ظرفیت خاک برای عملکرد بهینه و مدیریت اکوسیستم به منظور حفظ تولید و افزایش کیفیت آب و هوا و حمایت از سلامتی انسان و حیوانات و زیستگاه را نشان می دهد. درحالیکه سلامت خاک به ظرفیت خاک برای حمایت پایدار از عملکرد اکوسیستم و موجودات ساکن در آن و استفاده کننده از آن شامل گیاهان و اکوسیستم کشاورزی می باشد. حاصلخیزی خاک جنبه های مختلفی دارد که بروی یکدیگر موثر هستند و در کنار هم رشد بهینه و محصول خوب را به دنبال دارند. خاک حاصلخیز دارای مقدارهای مناسبی از عناصر ماکرو و میکرو، ماده آلی، ساختار مناسب و. . .  می باشد.

یک خاک حاصلخیز برای تولید بهینه، سوددهی مناسب و حتی حفاظت از کیفیت آب های زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک ضروری است. حاصلخیزی خاک به سه گروه دسته بندی می شود که شامل حاصلخیزی زیستی، فیزیکی و شیمیایی خاک می باشند که به یکدیگر مرتبط و بهم پیوسته هستند.

مدیریت بهتر حاصلخیزی فیزیکی (از طریق استفاده از ترکیباتی مانند کودهای آلی که ساختار خاک را بهبود می دهند) و حاصلخیزی شیمیایی (مانند کاهش استفاده از کودهای شیمیایی و عدم استفاده از سموم شیمیایی و مصنوعی) می توانند منجر به بهبود حاصلخیزی زیستی خاک می شوند که به نوبه خود می تواند سبب تسهیل فرایندهای کشاورزی و تولید شود. بنابراین، خاک مرغوب و حاصلخیز می شود.

حاصلخیزی زیستی

حاصلخیزی زیستی به میکروارگانیسم های زنده در خاک اشاره می کند که در تأمین نیازهای غذایی گیاهان برای افزایش رشد و میزان تولید نقش موثر و قابل ملاحظه ای دارند؛ میکروارگانیسم های مفید ضمن حفظ تعادل موجود در خاک باعث در دسترس قرار گرفتن عناصر از شکل های غیرقابل جذب به شکل های در دسترس، تحریک رشد، فرآوری مواد آلی، و همچنین مبارزه بهتر با میکروارگانیسم های مضر می شوند. برای مطالعه بیشتر در مورد حاصلخیزی زیستی اینجا را ببینید.

حاصلخیزی شیمیایی

حاصلخیزی شیمیایی به ظرفیت خاک برای فراهم کردن مواد شیمیایی مناسب و همچنین محیطی مغذی برای ریشه گیاه و افزایش تولید و کیفیت آن ها به نحوی که از فرایندهای زیستی و فیزیکی خاک موثر در چرخه مواد غذایی، حمایت کنند، اشاره می کند.

حاصلخیزی شیمیایی خاک مرغوب به میزان مناسبی از عناصر ماکرو و میکرو (نه آنقدر اندک که سبب کمبود در گیاه گردد، و نه آنقدر زیاد که سبب سمیت عنصر در گیاه شود)، pH مناسب (که سبب در دسترس قرار گرفتن عناصر به میزان مناسب می شود)، ظرفیت تبادل یونی (به منظور جذب یون های مغذی و ارائه به ریشه ها در زمان کاهش مقدار آن ها در خاک)، و تعادل عنصری (میزان مناسبی از عناصر به نحوی که اثرات سوئی بر دیگر عناصر در بافت خاک و همچنین گیاه وارد نکند) اشاره دارد.

محتوای ماده آلی که بهبود ساختار خاک، تقویت محتوای هوموس و هیومیک اسید در خاک و تبادل یونی بالاتر، و همچنین تقویت رشد متناسب گیاه را نیز به دنبال دارد.

حاصلخیزی فیزیکی

حاصلخیزی فیزیکی خاک نیز به ظرفیت خاک برای فراهم کردن شرایط فیزیکی به منظور حمایت از تولید و رشد و نمو اشاره دارد که منجر به تضعیف ساختار خاک یا فرسایش آن نشود و حمایت از فرایندهای شیمیایی و زیستی را نیز به همراه دارد.

اجزای حاصلخیزی فیزیکی: فشردگی مناسب خاک: وجود ساختار مناسب و همچنین مواد آلی سبب فشردگی اندک خاک و در نتیجه تهویه بهتر ریشه و رشد بهتر آن می شود. این مواد آلی توسط میکروارگانیسم ها تجزیه شده و عناصر مورد نیاز گیاه را به تدریج در اختیار گیاه قرار می دهد.

ساختار :

ساختار خاک تعیین کننده پارامترهایی مانند پایداری بافت خاک، تخلخل و ظرفیت آب برای حفظ رطوبت و هوادهی مناسب ریشه می باشد. اندازه منافذ بین ذرات خاک توسط بافت و ساختار خاک تعیین می شود و درصد ذرات خاک که اندازه ای کمتر از 2 میلیمتر دارند، اهمیت ویژه ای دارد. همچنین ساختار می تواند بروی ذخایر مواد غذایی و هوادهی و زهکشی نیز موثر باشد.

خاک مناسب، خاکی است که حاصلخیزی فیزیکی، شیمیایی و زیستی مناسبی داشته باشد، مجموع این عوامل سبب تهیه خاک مرغوبی می شوند که به منظور دستیابی به بهترین تولید در کشاورزی یک بستر مناسب است. با این حال، عوامل متعدد دیگری مانند شرایط آب و هوایی، طول و عرض جغرافیایی و شدت نور خورشید نیز می توانند سبب بروز تنش هایی شوند که میزان تولید را تحت تأثیر قرار می دهند.

با توجه به اینکه دستیابی به یک خاک مرغوب و ایده آل، شرط اولیه برای برداشت محصول عالی می باشد، از روش ها و مواد مختلفی مانند کودهای ارگانیک که حاوی مواد آلی هستند، می توان برای بهبود پارامترهای مختلف خاک استفاده کرد.

نکته مهمی که باید در نظر گرفته شود این است که با کودهای شیمیایی نیز می توان کمبود های عنصری خاک را برطرف کرد، اما این کودها تنها حاوی عناصر مشخصی هستند؛ با این حال، کشاورزی یک فرایند سیستمیک است که تعادل مناسب باید در آن برقرار باشد، در نتیجه استفاده از کودهای آلی می تواند نه تنها نیاز گیاه را تأمین کند، بلکه به علت ماهیت طبیعی بودن، حاوی درصد متعادلی از عناصر دیگر نیز می باشد. نتیجه، دستیابی به سیستم متعادلی از عناصر است.

نویسنده: دکتر احمدرضا نصیری