مدیریت ماده آلی خاک

مدیریت ماده آلی خاک در خاک های کشور ما که عمدتا قلیایی هستند اهمیت زیادی دارد. فصل پنجم برای تنظیم ph خاک راه حل تضمین شده ای دارد.

ماده آلی خاك چیست

خاک از چهار قسمت تشکیل شده است. 1- ماده معدنی 2- ماده آلی-3 آب و4-هوا. ماده آلی خاك شامل بقایاي گیاهی و جانوري، سلول و بافت هاي جانداران خاك و موادحاصل از ریشه و میکروب های خاک است.

ماده آلی خاك با توجه به مراحل مختلف تجزیه قابل تقسیم به سه گروه است.

تقسیم بندی

1-جزء فعال ماده آلی خاک که 10 تا 20 درصد ماده آلی خاك است . سرعت تجزیه در آن

سریع می باشد فرآیند آن طی یک تا دو سال می باشد). این جزء در تأمین عناصر غذایی براي گیاه و ریزجانداران خاك (به طور اخص) و نیز کاهش بیماري ها و خاکدانه سازي نقش دارد. ترکیبات موجود در این قسمت قندهاي ساده و اسیدهاي آمینه می باشند.

2 -جزء حد واسط ماده آلی که به آهستگی تجزیه می شود فرآیند آن طی 2 تا 5 سال می باشد، 10 تا 20 درصد ماده آلی خاك است که شامل پلی ساکاریدها، پروتئین ها وچربی ها هستند. 

3-ماده آلی خاک به خوبی تجزیه شده که بسیار پایدار و به شدت مقاوم در برابر تجزیه میکروبی. این جزء 60 تا 80 در صد ماده آلی خاك را تشکیل می دهد. فرآیند آن بیش از 10سال است. این جزء به طور عمده در ظرفیت تبادل کاتیونی و رنگ خاك دخالت دارد .این بخش از ماده آلی به نام هوموس نیز شناخته می شود که شامل هومین ها، اسیدهاي هیومیک و فلویک هستند.

هوموس عبارت است ماده آلی تیره رنگ، متخلخل و اسفنجی که بسیار به کندي تجزیه می شود، و به دلیل همین خصلت از نظر حاصلخیزي خاك اهمیت آن از جزء فعال ماده آلی کمتر است. در مجموع ماده آلی خاك ترکیب حاصل از لیگنین و پروتئین بوده که ساختمان مولکولی ثابتی ندارد و نسبت کربن به نیتروژن آن در حدود 10 تا 12 است.

هدف از مدیریت ماده آلی خاک چیست؟

ماده آلی خاك، قلب کشاورزي پایدار است. در کشاورزي پایدار تمرکز بر سیستمی

است که در آن تولید پایدار و اقتصادي باشد. از این منظر خاك بایستی از قابلیت لازم براي بروز کارکردهاي خوب خود برخوردار باشد. خاك به عنوان بستر تولید، زمینه ي رسیدن به چنین رویکردي را فراهم می کند. در این بین ماده آلی به این کارکردها کمک معنی داري می کند.

بنابراین مدیریت آن به ویژه در خاك هاي تحت کشت کشور کهماده آلی(کربن آلی) زیر یک درصد است، از اهمیت خاصی برخوردار است . تأکید براین نکته لازم به نظر می رسد، که از دهه ي 1920 میلادي تا تقریباً اوایل دهه ي 90 ، مقوله کنترل فرسایش در اولویت کاري برخی کشورها قرار داشت. هدف از این کار، کنترل سالیانه

اصطلاح T فاکتور فرسایش خاك به حدي که باروري بلند مدت خاك حفظ شود ، بود.

فرسایش!!!!

تلفات قابل تحمل خاك، که این امر در شرایطی محقق می شود که در بلند مدت کشاورزي پایدار در دستور کار باشد نیز دلیلی بر این مدعا است. اما از دهه ي 90 به بعد ،با انجام تحقیقات جامع به این نتیجه رسیدند که حفظ خاك در مکان خود اولین قدم درحفاظت خاك است. و خاك بایستی کارکردهاي خوب دیگري نیز داشته باشد که ماده آلی به این کارکردها کمک می کند.

به دیگر سخن نتایج تحقیقات نشان دادکه چنانچه مدیریت ماده آلی مورد توجه قرار گیرد، نه تنها میزان قرسایش کاهش می یابد، بلکه علاوه برکارکردهاي چشمگیري که متعاقباً به آنها اشاره می شود، متوسط فرسایش سالیانه کمتر اززمانی است که فقط مدیریت حفاظت خاك اعمال گردد. ضمن اینکه کیفیت آب و هوا نیزافزایش می یابد.

کارکرد هاي ماده آلی در خاک

ماده آلی یک جزء ضروري خاک است، زیرا:

منبع تأمین کربن و انرژي ریز جانداران خاك است.

نگهدارنده و ثبات دهنده ذرات خاك به یکدیگر، که از این طریق اثرات زیانبار فرسایش کاهش می یابد.                                                                                                           

به رشد محصول به واسطه ي بهبود توانایی خاك در ذخیره و انتقال آب و هوا کمک می کند.

ذخیره کننده و تأمین کننده عناصر غذایی مورد نیاز گیاه و جانداران خاك نظیر نیتروژن، فسفر و گوگرد است.                                                              

در نگه داري مواد غذایی خاك از طریق افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی و آنیونی خاك موثر است.

مانع از تراکم (فشردگی) خاك است.

کاهش دهنده چسبندگی خاك و سهولت کار روي آن می باشد.

ذخیرهي کربنی خاك افزایش می یابد (یا به عبارتی موجب ترسیب کربن در خاك می شود).

اثرات محیطی مخرب آفتکشها، فلزات سنگین و بسیاري از آلاینده هاي دیگر راکاهش می دهد.

مقاومت گیاه را به بیماري هاي ریشه و برگ زیاد می کند. تحقیقات نشان داده است که مصرف 5 تا 10 تن در هکتار اصلاح کنندههاي آلی خام و یا کمپوست شده قادر است مانع از بروز و یا کاهش شدت بیماري پوسیدگی ریشه می شود.

کاهش دهنده سله و روانآب، نفوذ پذیري خاک را زیاد می کند و شرایط را براي نفوذ ریشه فراهم می کند.

وجود ماده آلی در خاك منجر به افزایش تنوع زیستی و بیوماس میکروبی خاک می شود. این امر موجب کاهش عوامل بیمار زا، به ویژه عوامل بیماري زاي خاك زاد میگردد. این رویداد از طریق رقابت بین ریزجانداران مفید خاك با عوامل بیماري زا صورت می گیرد. در نتیجه فعالیت ریزجانداران مفید خاك شرایط براي فعالیت میکروب هاي بیماري زا نامساعد می شود.

عوامل موثر بر میزان ماده آلی خاک

وقوع فرسایش باعث از بین رفتن ماده آلی می شود. ذرات خاك در لایه سطحی داراي

بیش ترین ماده آلی هستند که در اثر فرسایش آبی و بادي از بین می روند.

ریز جانداران خاك، ماده آلی را براي تأمین انرژي و عناصر غذایی مورد نیاز مورد استفاده قرار می دهند.

دما، با افزایش دما شدت تجزیه ماده آلی به صورت پیوسته زیاد می شود (از 4 تا حداقل 40درجه سانتی گراد)

آب، هر چه آب بیش تر باشد، اکسیژن کمتر، در نتیجه شدت تجزیه کمتر است.

هوا، هر چه شرایط تهویه اي فراهم تر باشد شدت تجزیه بیش تر خواهد بود.

زیاد بودن نیتروژن قابل دسترس و نیز بعضی از سموم باعث تشدید فعالیت میکروبی خاك و به تبع آن تشدید تجزیه ماده آلی می شود.

در مجموع میتوان گفت که برای مدیریت ماده آلی خاک اعمال مدیریت صحیح  یعنی کاهش خاك ورزي، استفاده ازگیاهان پوششی، تناوب با تولید ماده گیاهی بالا و چراي توصیه شده، افزودن مواد آلی به خاک از منابع مختلف( افزایش کیفیت خاك (ماده آلی خاك، ریز جانداران خاك،ظرفیت نگهداري آب و نفوذپذیري را سبب می شود که این امر به نوبه خود، باروري و افزایش کیفیت آب و هوا آلاینده هاي کمتر، غبار کمتر، رسوب کمتر و مقاومت به خشکی و بیماري بیشتر را به دنبال دارد.

نویسنده: مهندس حامد پورعلی