ماده آلی

ماده آلی اهمیت بالایی در کشاورزی دارد. شناخته شده ترین آن ها کود حیوانی و کود سبز است . ماده آلی را باید با توجه به منبع آن مورد استفاده قرار داد.

در کشاورزی یکی از مهمترین پارامترهایی که بعنوان یک اصل پذیرفته شده است، اهمیت ماده آلی و نقش آن در خاک و کشاورزی است. بطور کلی انواع مختلفی از کودهای ارگانیک وجود دارند که مواد آلی متفاوت با عملکردهای متفاوتی دارند، اما شناخته شده ترین آن ها کودهای حیوانی و کودهای سبز هستند که درصد بالایی ماده آلی دارند؛ با این حال باید توجه داشت که این ماده آلی را باید با توجه به منبع آن مورد استفاده قرار داد. برای مثال خاشاک برگها گزینه خوبی برای کودهای سبز هستند، اما برگهای هر نوع گیاهی را نمی توان استفاده کرد، چرا که ممکن است سبب اثرات آللوپاتی شوند.

ماده آلی

 در سطح جهانی میزان ماده آلی خاک از صفر تا 30 درصد متغیر است. اگر بخواهیم یک تعریف کلی ازآن داشته باشیم، باید به هر گونه ماده ای که توسط موجودات زنده تولید می شود اشاره کرد که می توانند به خاک افزوده شده و فرایندهای تجزیه را سپری نمایند. اجزای آن در خاک شامل موجودات و میکروارگانیسم های خاکزی (مانند باکتری ها و کرم های خاکی)، مواد آلی دست نخورده (که غذای بالقوه ای برای موجودات خاکزی هستند)، مواد هیومیکی (که به نوعی نقش بافری در تغذیه گیاه دارند) و مواد غیرهیومیکی (تأمین کننده انرژی و غذا برای موجودات خاکزی).

بسیاری از مواد آلی موجود در خاک منشأ گیاهی دارند. بنابراین دارای عناصر مهمی چون کربن و هیدروژن (هیدروکربن­ها)، گوگرد، نیتروژن، فسفر، پتاسیم و کلسیم و منیزیم می باشند. هرچند مقدار این عناصر در ماده آلی اندک است، با این حال نقش­های بسیار مهمی در مدیریت حاصلخیزی خاک ایفا می­کنند. بطور کلی ماده آلی موجود در خاک از دامنه­ای از اجزاء تشکیل شده است که (با نسبت­های متغیر و همچنین در مراحل متفاوت چرخه مواد آلی) شامل یک بخش فعال ماده­آلی شامل میکروارگانیسم­ها (10 تا 40 درصد)، و ماده آلی پایدار و درحال تجزیه که بعنوان هوموس نیز شناخته می شود (40 تا 60درصد) می باشد.

جهت بررسی های عملی ماده آلی خاک را به دو بخش تقسیم می کنند: بخش سطحی (شامل بقایای گیاهی و جانوری) و بخش زیرسطحی (شامل موجودات و میکروارگانیسم های مفید، بقایای گیاهی و جانوری اندکی تجزیه شده و مواد هیومیکی). مواد آلی موجود در خاک نقش های مختلفی دارند که به سه دسته تقسیم بندی می شوند:

نقش های زیستی:

مواد آلی به دلیل هیدروکربن هایی که دارند منبع مناسب انرژی برای تغذیه میکروارگانیسم ها و موجودات خاکزی می باشند. بعلاوه منبع ذخیره ای از مواد غذایی هستند که با تجزیه آهسته، مواد غذایی را به تدریج در اختیار گیاه قرار می دهند. همچنین سبب افزایش مقاومت و سرسختی خاک در برابر عوامل آسیب زا و آفات می شوند.

نقش های فیزیکی:

یکی از کاربردهای مفید و شاخص مواد آلی بهبود ساختار خاک و هوادهی و زهکشی مناسب آن می باشد. بعلاوه مواد آلی با ظرفیت خوبی که دارند سبب ابقای آب و در نتیجه افزایش مقاومت به تنش های آبی می شوند؛ همچنین نوسانات دمایی خاک را کاهش می دهند و از آسیب های نوسانات دمایی می­کاهند. ماده آلی که بروی سطح خاک قرار دارند از خاک در برابر اثرات خورشید، باد و باران شدید حفاظت کرده و مانع فرسایش آن می شوند. لازم به ذکر است که بخش عمده ای از فعالیت های فیزیکی توسط آن دسته از مواد آلی ایفا می شوند که سرعت تجزیه بسیار آهسته ای دارند و عمدتأ نقشی در حاصلخیزی خاک ندارند.

نقش های شیمیایی:

مواد آلی ظرفیت بالایی برای تبادل کاتیون های مغذی در خاک دارند و با خاصیت بافری که دارند در تعدیل اسیدیته خاک می توانند نقشی اساسی ایفا کنند. از آنجایی که ماده آلی خاک اساسأ از بقایای گیاهی گرفته می شود دارای عناصر ضروری می باشد، بنابراین منبع تجمع یافته ای از مواد ذخیره شده می باشند. همچنین، هوموس (بخش ارگانیک) می تواند مواد غذایی را به شکل های در دسترس گیاهان جذب کرده و آن ها درخود نگه دارد تا حین تجزیه دراختیارریشه قرار دهد.

از آنجایی که ماده آلی به مرور تجزیه می شود این نیاز وجود دارد که دائمأ به خاک اضافه شود و مقدار آن باید به حدی باشد که از سرعت تجزیه آن ها کمتر نباشد. بنابراین باید فاکتورهایی که بروی مقدار آن اثر می گذارند (مانند دما، رطوبت خاک و اشباع آبی، ساختار و بافت خاک، توپوگرافی، میزان نمک ها و اسیدیته خاک، پوشش گیاهی و میزان رشد گیاهان) را در تأمین ماده آلی از کودهای آلی مدنظر قرار داد.

نویسنده: دکتر احمدرضا نصیری