خاک شناسی
مدیریت ماده آلی خاک
بهمن
مدیریت ماده آلی خاک در خاک های کشور ما که عمدتا قلیایی هستند اهمیت زیادی دارد. فصل پنجم برای تنظیم ph خاک راه حل تضمین شده ای دارد.
ماده آلی خاک چیست
خاک از چهار قسمت تشکیل شده است. ۱- ماده معدنی ۲- ماده آلی-۳ آب و۴-هوا. ماده آلی خاک شامل بقایای گیاهی و جانوری، سلول و بافت های جانداران خاک و موادحاصل از ریشه و میکروب های خاک است.
ماده آلی خاک با توجه به مراحل مختلف تجزیه قابل تقسیم به سه گروه است.
تقسیم بندی
۱-جزء فعال ماده آلی خاک که ۱۰ تا ۲۰ درصد ماده آلی خاک است . سرعت تجزیه در آن
سریع می باشد فرآیند آن طی یک تا دو سال می باشد). این جزء در تأمین عناصر غذایی برای گیاه و ریزجانداران خاک (به طور اخص) و نیز کاهش بیماری ها و خاکدانه سازی نقش دارد. ترکیبات موجود در این قسمت قندهای ساده و اسیدهای آمینه می باشند.
۲ -جزء حد واسط ماده آلی که به آهستگی تجزیه می شود فرآیند آن طی ۲ تا ۵ سال می باشد، ۱۰ تا ۲۰ درصد ماده آلی خاک است که شامل پلی ساکاریدها، پروتئین ها وچربی ها هستند.
۳-ماده آلی خاک به خوبی تجزیه شده که بسیار پایدار و به شدت مقاوم در برابر تجزیه میکروبی. این جزء ۶۰ تا ۸۰ در صد ماده آلی خاک را تشکیل می دهد. فرآیند آن بیش از ۱۰سال است. این جزء به طور عمده در ظرفیت تبادل کاتیونی و رنگ خاک دخالت دارد .این بخش از ماده آلی به نام هوموس نیز شناخته می شود که شامل هومین ها، اسیدهای هیومیک و فلویک هستند.
هوموس عبارت است ماده آلی تیره رنگ، متخلخل و اسفنجی که بسیار به کندی تجزیه می شود، و به دلیل همین خصلت از نظر حاصلخیزی خاک اهمیت آن از جزء فعال ماده آلی کمتر است. در مجموع ماده آلی خاک ترکیب حاصل از لیگنین و پروتئین بوده که ساختمان مولکولی ثابتی ندارد و نسبت کربن به نیتروژن آن در حدود ۱۰ تا ۱۲ است.
هدف از مدیریت ماده آلی خاک چیست؟
ماده آلی خاک، قلب کشاورزی پایدار است. در کشاورزی پایدار تمرکز بر سیستمی
است که در آن تولید پایدار و اقتصادی باشد. از این منظر خاک بایستی از قابلیت لازم برای بروز کارکردهای خوب خود برخوردار باشد. خاک به عنوان بستر تولید، زمینه ی رسیدن به چنین رویکردی را فراهم می کند. در این بین ماده آلی به این کارکردها کمک معنی داری می کند.
بنابراین مدیریت آن به ویژه در خاک های تحت کشت کشور کهماده آلی(کربن آلی) زیر یک درصد است، از اهمیت خاصی برخوردار است . تأکید براین نکته لازم به نظر می رسد، که از دهه ی ۱۹۲۰ میلادی تا تقریباً اوایل دهه ی ۹۰ ، مقوله کنترل فرسایش در اولویت کاری برخی کشورها قرار داشت. هدف از این کار، کنترل سالیانه
اصطلاح T فاکتور فرسایش خاک به حدی که باروری بلند مدت خاک حفظ شود ، بود.
فرسایش!!!!
تلفات قابل تحمل خاک، که این امر در شرایطی محقق می شود که در بلند مدت کشاورزی پایدار در دستور کار باشد نیز دلیلی بر این مدعا است. اما از دهه ی ۹۰ به بعد ،با انجام تحقیقات جامع به این نتیجه رسیدند که حفظ خاک در مکان خود اولین قدم درحفاظت خاک است. و خاک بایستی کارکردهای خوب دیگری نیز داشته باشد که ماده آلی به این کارکردها کمک می کند.
به دیگر سخن نتایج تحقیقات نشان دادکه چنانچه مدیریت ماده آلی مورد توجه قرار گیرد، نه تنها میزان قرسایش کاهش می یابد، بلکه علاوه برکارکردهای چشمگیری که متعاقباً به آنها اشاره می شود، متوسط فرسایش سالیانه کمتر اززمانی است که فقط مدیریت حفاظت خاک اعمال گردد. ضمن اینکه کیفیت آب و هوا نیزافزایش می یابد.
کارکرد های ماده آلی در خاک
ماده آلی یک جزء ضروری خاک است، زیرا:
منبع تأمین کربن و انرژی ریز جانداران خاک است.
نگهدارنده و ثبات دهنده ذرات خاک به یکدیگر، که از این طریق اثرات زیانبار فرسایش کاهش می یابد.
به رشد محصول به واسطه ی بهبود توانایی خاک در ذخیره و انتقال آب و هوا کمک می کند.
ذخیره کننده و تأمین کننده عناصر غذایی مورد نیاز گیاه و جانداران خاک نظیر نیتروژن، فسفر و گوگرد است.
در نگه داری مواد غذایی خاک از طریق افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی و آنیونی خاک موثر است.
مانع از تراکم (فشردگی) خاک است.
کاهش دهنده چسبندگی خاک و سهولت کار روی آن می باشد.
ذخیرهی کربنی خاک افزایش می یابد (یا به عبارتی موجب ترسیب کربن در خاک می شود).
اثرات محیطی مخرب آفتکشها، فلزات سنگین و بسیاری از آلاینده های دیگر راکاهش می دهد.
مقاومت گیاه را به بیماری های ریشه و برگ زیاد می کند. تحقیقات نشان داده است که مصرف ۵ تا ۱۰ تن در هکتار اصلاح کنندههای آلی خام و یا کمپوست شده قادر است مانع از بروز و یا کاهش شدت بیماری پوسیدگی ریشه می شود.
کاهش دهنده سله و روانآب، نفوذ پذیری خاک را زیاد می کند و شرایط را برای نفوذ ریشه فراهم می کند.
وجود ماده آلی در خاک منجر به افزایش تنوع زیستی و بیوماس میکروبی خاک می شود. این امر موجب کاهش عوامل بیمار زا، به ویژه عوامل بیماری زای خاک زاد میگردد. این رویداد از طریق رقابت بین ریزجانداران مفید خاک با عوامل بیماری زا صورت می گیرد. در نتیجه فعالیت ریزجانداران مفید خاک شرایط برای فعالیت میکروب های بیماری زا نامساعد می شود.
عوامل موثر بر میزان ماده آلی خاک
وقوع فرسایش باعث از بین رفتن ماده آلی می شود. ذرات خاک در لایه سطحی دارای
بیش ترین ماده آلی هستند که در اثر فرسایش آبی و بادی از بین می روند.
ریز جانداران خاک، ماده آلی را برای تأمین انرژی و عناصر غذایی مورد نیاز مورد استفاده قرار می دهند.
دما، با افزایش دما شدت تجزیه ماده آلی به صورت پیوسته زیاد می شود (از ۴ تا حداقل ۴۰درجه سانتی گراد)
آب، هر چه آب بیش تر باشد، اکسیژن کمتر، در نتیجه شدت تجزیه کمتر است.
هوا، هر چه شرایط تهویه ای فراهم تر باشد شدت تجزیه بیش تر خواهد بود.
زیاد بودن نیتروژن قابل دسترس و نیز بعضی از سموم باعث تشدید فعالیت میکروبی خاک و به تبع آن تشدید تجزیه ماده آلی می شود.
در مجموع میتوان گفت که برای مدیریت ماده آلی خاک اعمال مدیریت صحیح یعنی کاهش خاک ورزی، استفاده ازگیاهان پوششی، تناوب با تولید ماده گیاهی بالا و چرای توصیه شده، افزودن مواد آلی به خاک از منابع مختلف( افزایش کیفیت خاک (ماده آلی خاک، ریز جانداران خاک،ظرفیت نگهداری آب و نفوذپذیری را سبب می شود که این امر به نوبه خود، باروری و افزایش کیفیت آب و هوا آلاینده های کمتر، غبار کمتر، رسوب کمتر و مقاومت به خشکی و بیماری بیشتر را به دنبال دارد.
نویسنده: مهندس حامد پورعلی
